Profesor Józef Smaga 1937 -2019: Rosjoznawca, historyk idei, człowiek. Wspomnienia przyjaciół
28 listopada 2019 roku odbyło się wspomnieniowe Spotkanie Wschodnie poświęcone zmarłemu Józefowi Smadze.
Wspomnieniowe Spotkanie Wschodnie, organizowane przez Katedrę Kultury Słowian Wschodnich oraz Katedrę Literaturoznawstwa Rosyjskiego poświęcone było, zmarłemu 5 listopada 2019 roku krakowskiemu rusycyście, Józefowi Smadze. Postać profesora, który jak podkreślili wszyscy mówcy, nie znosił patosu i celebry wokół swojej osoby została przywołana w kilku formatach jego publicznej i osobistej obecności w krakowskim świecie naukowym. Wspominano go jako wybitnego uczonego, prawego człowieka hołdującego trwałym zasadom, ale także serdecznego, opiekuńczego przyjaciela.
O opiekuńczej naturze profesora Smagi i swojej z nim przyjaźni opowiedziała Helena Duć-Fajfer, której krakowska naukowa droga rozpoczęła się właściwie od gabinetu 201 w siedzibie Instytutu Filologii Rosyjskiej ówczesnej Wyższej Szkoły Pedagogicznej przy ulicy Studenckiej. Szczególnie ciepło wybrzmiały refleksje o trosce Józefa Smagi, którą otaczał kobiety oraz mniejszościowe, często niestety w PRL napiętnowane grupy, jak miało to miejsce choćby w przypadku Żydów (przywołano postawę profesora w feralnym 1968) oraz Łemków.
O naukowej doskonałości profesora Smagi mówił Wasilij Szczukin, który zetknął się ze Smagą po raz pierwszy w dość przypadkowy sposób w 1973 roku. Był to wykład Józefa Smagi, prowadzony dla rusycystów, poświęcony okresowi „żdanowszczyzny”. Wasilij Szczukin podkreślił, że nie tyle co, ale jak mówił Smaga było dla niego fascynujące. W jego ocenie nikt w ówczesnej Moskwie, z której przybył do Krakowa jako student, nie mógł sobie pozwolić na tego typu ujęcie tak ważkich dla sowieckiego państwa zjawisk. Rozwój tej naukowej znajomości, która przerodziła się w relację osobistą, wręcz rodzinną, miał bardzo systematyczny i serdeczny charakter. Wasilij Szczukin z wielkim uznaniem wypowiadał się także o warsztacie naukowym Smagi, obszernie cytując fragmenty biograficznych szkiców jego autorstwa zamieszczonych w leksykonie Kto jest kim w Rosji po 1917 roku.
O charakterze wymagającej współpracy z Józefem Smagą mówił Grzegorz Przebinda. Ich znajomość rozpoczęła się od Konferencji Oblicza Rosji, która odbyła się na Uniwersytecie Jagiellońskim w pamiętnym grudniu 1981 roku. W trakcie tego wydarzenia po raz pierwszy starły się charaktery dwóch naukowych osobowości – młodego entuzjastycznego badacza i oczytanego akademika. Wiedza powstaje właśnie w takich sporach – w pełnych szacunku dyskusjach, które nierzadko prowadzą do intelektualnie niewygodnej konieczności weryfikacji swych poglądów. Z tego punktu widzenia z wielkim zaskoczeniem i jednocześnie satysfakcją przyjął Przebinda informację od wydawnictwa Znak, że Józef Smaga, któremu zaproponowano przygotowanie leksykonu historycznego o Rosji w XX wieku przystał na współpracę z nim. Grzegorz Przebinda zapamiętał ten czas jako niełatwy, Józef Smaga okazał się wymagającym współautorem i bezkompromisowym badaczem. Postawiona wysoko poprzeczka wzajemnych oczekiwań zaowocowała jednak świetną publikacją – Kto jest kim w Rosji po 1917 roku, pełną autorskiej błyskotliwości, zweryfikowanej wiedzy i ważnych spostrzeżeń. Po wydaniu leksykonu relacje między autorami rozluźniły się, i jak wspomniał Grzegorz Przebinda profesor Smaga „zmęczył się” tą intensywną współpracą, a na ochłodzenie stosunków wpływ miała niewątpliwie także swoista pryncypialność Smagi i mała tolerancja na pewne cechy charakteru młodszego kolegi, które musiały siłą rzeczy ujawniać się w trakcie tej intensywnej współpracy. Grzegorz Przebinda zestawił w tym wspomnieniu Józefa Smagę z dwoma swoimi innymi mistrzami Ryszardem Łużnym i Andrzejem Drawiczem.
Gawędziarską naturę Józefa Smagi przywołał także obecny na spotkaniu profesor Uniwersytetu Pedagogicznego Stanisław Koziara, który zetknął się z nim za pośrednictwem profesora Leszka Bednarczuka. Z wielką estymą i wzruszeniem opowiadał także, jak w trakcie karnawału Solidarności zaczytywał się w nielegalnie kolportowanym rękopisie Historii Rosji w XX wieku autorstwa Józefa Smagi. Ponadto swymi wspomnieniami podzielili się także Lucyna Korycińska, Józef Kufel oraz Eulalia Papla.
Profesor Jerzy Kapuścik nawiązał zaś w swej wypowiedzi do przychylności Józefa Smagi wobec młodego pokolenia rusycystów i jego zaangażowania w rozwój intelektualny wchodzących w świat nauki badaczy. Piszący te słowa doświadczył tego bezpośrednio. Miało to miejsce gdy pojawiłem się w gabinecie 201 przy ulicy studenckiej późną wiosną 2008 roku ze swą pośpiesznie kończoną rozprawą doktorską pod pachą. Profesor Smaga, mimo niełatwych relacji z promotorem mego doktoratu Grzegorzem Przebindą – o czym od razu, naturalnie w swoim stylu, wspomniał – nie odesłał mnie, co mogłoby się wydać dość oczywiste, ale w sposób szczery i otwarty przyjął. Przy każdej okazji naszych kolejnych spotkań skwapliwie korzystał, także ku mej uciesze, z możliwości wygłoszenia krótkich, ale treściwych wykłado-wspomnień okraszonych anegdotami i facecjami, do których był nader skłonny. Wiedza czerpana z tych krótkich, ale treściwych spotkań będzie mi towarzyszyć na zawsze.
Wszyscy zabierający podczas tego szczególnego Spotkania Wschodniego głos jednoznacznie ocenili, że będzie bardzo brakowało nie tylko potężnej wiedzy i doświadczenia Józefa Smagi, ale także niezachwianej etycznej postawy, która jest obecnie w naszym społeczeństwie deficytowa.
Bartosz Gołąbek